ΠΕΡΙ ΠΑΙΔΩΝ ΑΓΩΓΗΣ - ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

 ΠΕΡΙ ΠΑΙΔΩΝ ΑΓΩΓΗΣ - ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

 Ο Πλούταρχος (περ.45μ.Χ.-120) ήταν Έλληνας ιστορικός, βιογράφος και δοκιμιογράφος. Καταγόταν από εύπορη οικογένεια και έλαβε αξιόλογη φιλοσοφική, επιστημονική, ιστορική και φιλολογική μόρφωση. Αναφέρεται ότι σπούδασε στην Ακαδημία των Αθηνών, όπου είχε δάσκαλο τον Αμμώνιο.

Γεννημένος στη μικρή πόλη της Χαιρώνειας, στην Βοιωτία, πιθανώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κλαύδιου, ο Μέστριος Πλούταρχος ταξίδεψε πολύ στον μεσογειακό κόσμο της εποχής του και δύο φορές στη Ρώμη. Είχε φίλους Ρωμαίους με ισχυρή επιρροή, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν ο Soscius Senecio και ο Fundanus, και οι δύο σημαντικοί Συγκλητικοί, στους οποίους ήταν αφιερωμένα ορισμένα από τα ύστερα κείμενά του.

Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Χαιρώνεια, όπου λέγεται ότι μυήθηκε στα μυστήρια του Απόλλωνα. Ήταν πρεσβύτερος των ιερέων του Απόλλωνα στο Μαντείο των Δελφών, όπου ήταν υπεύθυνος για την ερμηνεία των χρησμών της Πυθίας, αξίωμα που κράτησε για 29 έτη έως τον θάνατό του. Έζησε μια ιδιαίτερα δραστήρια κοινωνική και πολιτική ζωή, κατά τη διάρκεια της οποία παρήγαγε ένα απίστευτο corpus κειμένων, που επιβίωσαν ως την εποχή μας.

 ΠΕΡΙ ΠΑΙΔΩΝ ΑΓΩΓΗΣ

1. Ας εξετάσουμε τι θα μπορούσε να πει κάποιος για την αγωγή των ελεύθερων1 παιδιών, και με ποια μέθοδο θα μπορούσαν να γίνουν αυτά άνθρωποι με σπουδαίο χαρακτήρα.

2. Είναι καλύτερο, ίσως, ν' αρχίσουμε από τη γέννηση πρώτα. Σε όσους θέλουν να γίνουν πατέρες αξιόλογων παιδιών θα έδινα τη συμβουλή να μην παντρεύονται όποιες γυναίκες τύχει, εννοώ, λόγου χάρη, εταίρες ή παλλακίδες2, δεδομένου ότι εκείνον που δεν έχει καλή καταγωγή από πατέρα ή από μητέρα τον ακολουθούν ανεξάλειπτες οι ντροπές της κακής γενιάς διά βίου, και είναι εύκολο να τις χρησιμοποιήσουν όσοι θέλουν να κρίνουν και να κακολογήσουν.

Πράγματι, ήταν σοφός ο ποιητής που λέει Όταν σωστά δεν θεμελιωθεί το γένος, είναι αναπόφευκτη η δυστυχία για τους απογόνους3.

Μεγάλος θησαυρός, λοιπόν, για την ελεύθερη συμπεριφορά είναι η καλή καταγωγή, την οποία προπαντός οφείλουν να φροντίσουν όσοι επιθυμούν νόμιμη παιδοποιία. Από τη φύση, λοιπόν, συμβαίνει να λαθεύει και να ταπεινώνεται το πνεύμα όσων έχουν άσημο και κίβδηλο το γένος τους, ενώ πολύ σωστά μιλάει ο ποιητής, που λέει τον ταπεινώνει ακόμα και τον γενναίο άνδρα το να μάθει της μητέρας η τον πάτερα τον τις ντροπές4.

Όπως, πάλι, είναι γεμάτοι καυχησιά και αλαζονεία όσοι προέρχονται από γονείς διακριτούς. Λένε,  λοιπόν, πως ο Διόφαντος, ο γιος του Θεμιστοκλή, είπε πολλές φορές και σε πολλούς ότι και ο δήμος των Αθηναίων συμφωνεί με ό,τι θέλει εκείνος. Αυτά, δηλαδή που θέλει ο ίδιος τα θέλει και η μητέρα του, και ό,τι θέλει η μητέρα του το θέλει και ο Θεμιστοκλής· αυτά, τέλος, που θέλει ο Θεμιστοκλής, τα θέλουν και όλοι οι Αθηναίοι5. Αξίζει ιδιαιτέρως, όμως, να επαινέσουμε για το υψηλό φρόνημα τους και τους Λακεδαιμονίους, που επέβαλαν χρηματική ποινή στον βασιλιά τους Αρχίδαμο, επειδή έστερξε να παντρευτεί γυναίκα μικρόσωμη, λέγοντας του πως εννοούσε να τους κληροδοτήσει όχι βασιλιάδες αλλά βασιλίσκους.

3. Συναφές των παραπάνω θα μπορούσαμε ν' αναφέρουμε αυτό που και οι προγενέστεροι δεν παραμελούσαν. Ποιο είναι αυτό; Ότι όσοι πλησιάζουν τις γυναίκες τους, με σκοπό να τεκνοποιήσουν, πρέπει να κάνουν τη συνεύρεση ή χωρίς να έχουν πιει καθόλου ή έστω έχοντας πιει πολύ λίγο, γιατί εκείνοι, που οι πατέρες τους τυχαίνει εξ αρχής να τους σπέρνουν μεθυσμένοι, καταντούν συνήθως φίλοι του κρασιού και μέθυσοι. Γι' αυτό και ο Διογένης, όταν είδε ένα νεαρό να είναι εκτός εαυτού και ν' ανοηταίνει, του είπε: «Νεαρέ μου, μεθυσμένος σ' έσπειρε ο πατέρας σου».

Όσο, όμως, για τη γέννηση6 ας αρκεστώ σε τόσα, κι ας αναφερθώ εν συνεχεία στα σχετικά με την αγωγή.

4. Για να μιλήσω γενικά, ό,τι συνηθίζουμε να λέμε για τις τέχνες και τις επιστήμες, το ίδιο πρέπει να ειπωθεί και για την αρετή, ότι, δηλαδή, για την εξ ολοκλήρου δίκαιη συμπεριφορά απαιτείται η συνδρομή τριών πραγμάτων, φύσεως, λόγου και συνήθειας. «Λόγο», μάλιστα, ονομάζω τη μάθηση, και «συνήθεια» την άσκηση7. Οι θεμελιώδεις αρχές της αρετής προέρχονται από την ανθρώπινη φύση, ενώ η πρόοδος έγκειται στη μάθηση· η έμπρακτη εφαρμογή, αφ' ετέρου, συνδέεται με τη συστηματική μελέτη, ενώ η κορύφωση της εξαρτάται απ' όλα τα παραπάνω. Έτσι, σε όποιο από αυτά υστερήσει, αναπόφευκτα η αρετή θα γίνει ως προς αυτό χωλή. Και τούτο γιατί η φύση χωρίς τη μάθηση είναι τυφλό πράγμα, η μάθηση χωρίς τη φύση ελλειμματικό, ενώ η άσκηση χωρίς και τα δύο τούτα ανολοκλήρωτο. Όπως ακριβώς, δηλαδή, στη γεωργία πρέπει κατά πρώτον να είναι καρπερή η γη, έπειτα να είναι γνώστης ο καλλιεργητής κι ύστερα να είναι γόνιμοι οι σπόροι, κατά τον ίδιο τρόπο η φύση, αφ' ενός, μοιάζει με γη, ο εκπαιδευτής, αφ' ετέρου, με γεωργό, και με σπέρμα, τέλος, μοιάζουν οι διδακτικοί λόγοι και τα παραγγέλματα. Θα μπορούσα, μάλιστα, να υποστηρίξω πως όλα τούτα συνέπεσαν και συνδυάστηκαν με υψηλή πνοή στις ψυχές του Πυθαγόρα, του Σωκράτη και του Πλάτωνα8, που δοξολογούνται μεταξύ όλων των ανθρώπων, και στις ψυχές εκείνων που δόξα αΐδια κατέκτησαν.

ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

 Είναι μακάριο πράγμα και θεοφίλητο να χαρίσει κάποιος θεός όλα τούτα σ' έναν άνθρωπο. Αν, όμως, νομίζει κανείς πως και οι απροίκιστοι από τη φύση, σε περίπτωση που λάβουν μάθηση και μελέτη σωστή με σκοπό την κατάκτηση της αρετής, δεν μπορούν να εξισορροπήσουν κατά το δυνατόν τις φυσικές τους ελλείψεις, να ξέρει ότι σφάλλει πολύ, ή μάλλον ότι σφάλλει τελείως.

Την έμφυτη, άλλωστε, αρετή, μπορεί να την καταστρέψει η ραθυμία, ενώ την (έμφυτη) υστέρηση μπορεί να τη διορθώσει η διδασκαλία.

 Έτσι τα εύκολα διαφεύγουν απ' όποιον είναι αμελής, ενώ με την επιμέλεια κατακτιούνται και τα δύσκολα. Αν παρατηρούσες πολλά απ' όσα γίνονται, θα καταλάβαινες πόσο αποτελεσματικό και τελεσφόρο πράγμα είναι η επιμέλεια και η κοπιώδης προσπάθεια. Σταγόνες νερού, δηλαδή, μπορούν να βαθουλώσουν πέτρες, ενώ το σίδερο και ο χαλκός τρίβονται με το πιάσιμο του χεριού· οι τροχοί του άρματος, εξ άλλου, αφότου λυγίσουν από την πίεση, δεν γίνεται με τίποτα να ξαναπάρουν το ίσιο σχήμα που είχαν αρχικά" είναι αδύνατον, ασφαλώς, να γίνουν ίσιες οι καμπυλωτές μαγκούρες των ηθοποιών9 , αλλά με την επίπονη προσπάθεια έγινε το αφύσικο καλύτερο κι από το φυσικό. Μόνο, όμως, τα παραπάνω καταδείχνουν, άραγε, τη δύναμη της επιμέλειας; Όχι, αλλά και χιλιάδες χιλιάδων ακόμα. Υπάρχει ένα χωράφι εύφορο" αν, όμως, παραμεληθεί, γίνεται χέρσο" όσο πιο εύφορο είναι από τη φύση του, τόσο περισσότερο θα χαλάσει, αν από αμέλεια μείνει απεριποίητο. Υπάρχει, τώρα, άλλο χωράφι, πατημένο και υπέρ το δέον τραχύ" αν, όμως, καλλιεργηθεί, με μιας δίνει καρποφορία άφθονη.

Ποια δέντρα που μένουν αφρόντιστα δεν φυτρώνουν στρεβλά και δεν γίνονται άκαρπα, ενώ, αν πάρουν τη σωστή αγωγή, δεν γίνονται καρπερά και προσοδοφόρα;

Ποια ικανότητα του σώματος δεν μειώνεται και δεν σβήνει από την αφροντισιά, την τρυφηλότητα και την κακή κατάσταση της υγείας; Ποια, πάλι, φύση ασθενική δεν έδειξε μεγάλη πρόοδο στη δύναμη, για κείνους που γυμνάστηκαν κι αθλήθηκαν εντατικά; Ποια άλογα, σωστά δαμασμένα όταν ήταν πουλάρια, δεν έγινα υπάκουα στους αναβάτες; Ποια, πάλι, που έμειναν αδάμαστα, δεν έγιναν ατίθασα και οξύθυμα; Γιατί, όμως, ν' απορούμε με τα άλλα, εκεί που βλέπουμε πολλά από τα αγριότερα θηρία να τιθασεύονται και να γίνονται υποχείρια μας με την κοπιώδη προσπάθεια; Σωστά, μάλιστα, απάντησε και ο Θεσσαλός, όταν ρωτήθηκε ποιοι είναι οι πιο πράοι Θεσσαλοί: «Εκείνοι που σταμάτησαν να πολεμάνε». Προς τι, λοιπόν, να λέμε πολλά; Το ήθος, δηλαδή, είναι μακρόχρονη συνήθεια, και, αν κάποιος τις αρετές του ήθους τις ονόμαζε «αρετές της συνήθειας»10, δεν θα φαινόταν να σφάλλει.

0 Λυκούργος και τα δυο κουταβάκια

Δίνοντας ένα ακόμα παράδειγμα για τα παραπάνω, θα σταματήσω ύστερα την αναφορά στα ζητήματα αυτά. 0 Λυκούργος", λοιπόν, ο νομοθέτης των Λακεδαιμονίων, πήρε δυο κουταβάκια γεννημένα από τους ίδιους γονείς και τα μεγάλωσε με τρόπο εντελώς διαφορετικό το ένα από το άλλο, κάνοντας το ένα λαίμαργο και με ροπή στην κλοπή, και το άλλο ικανό στην ανίχνευση και επιτήδειο στο κυνήγι. Αργότερα, όταν κάποτε οι Λακεδαιμόνιοι είχαν συγκεντρωθεί σ' ένα μέρος, τους είπε: «Για τη δημιουργία της αρετής, Λακεδαιμόνιοι, μεγάλη συμβολή έχουν και η συνήθεια και η εκπαίδευση και η διδαχή και ο τρόπος αγωγής, και τούτα ευθύς θα σας τ' αποκαλύψω». Έφερε τότε τα δυο σκυλιά και τ' άφησε ελεύθερα, αφού έβαλε στη μέση μπροστά τους ένα δοχείο με φαγητό κι ένα λαγό. Τότε το ένα σκυλί κίνησε κατά τον λαγό, ενώ το άλλο όρμησε στο δοχείο. Οι Λακεδαιμόνιοι δεν μπορούσαν ακόμα να καταλάβουν τι σημασία απέδιδε σ' αυτό και με ποια πρόθεση τους έδειχνε τα σκυλιά- τότε τους είπε: «Και τα δύο τούτα είναι από τους ίδιους γονείς, αλλά, με το να λάβουν διαφορετική αγωγή, το ένα έγινε του φαγητού και το άλλο του κυνηγιού». Αρκούν αυτά, όμως, για τις συνήθεις και για τον τρόπο ζωής.

Η ΤΡΟΦΗ

5. Στη σειρά έρχεται το ζήτημα της τροφής. Θα έλεγα ότι οι ίδιες οι μητέρες πρέπει να τρέφουν τα παιδιά τους και να τα θηλάζουν, γιατί και με πιο μεγάλη στοργή και με πιο πολλή φροντίδα θα τα θρέψουν, καθώς από μέσα τους και «εξ ονύχων»12, κατά το λεγόμενο, αγαπούν τα παιδιά τους. Οι παραμάνες, αντίθετα, και οι τροφοί έχουν πλαστή και ψεύτικη στοργή, αφού την αμοιβή τους αγαπούν. Η φύση, μάλιστα, μαρτυρεί, ότι πρέπει να θηλάζουν και να τρέφουν τα παιδιά οι ίδιες οι μητέρες που τα γέννησαν για τον λόγο αυτό, δηλαδή, έδωσε (η φύση) σε κάθε ζώο που γέννησε την τροφή του γάλακτος13. Η πρόνοια, επιπλέον, είναι σοφή- έδωσε στη γυναίκα διπλούς τους μαστούς, για να έχει διπλές τις πηγές της τροφής, ακόμα κι αν γεννήσει δίδυμα. Πέρα από αυτά, όμως, θα έχουν περισσότερη στοργή για τα παιδιά τους και μεγαλύτερη αγάπη. Και, μα τον Δία, δεν είναι παράλογο, γιατί το να τραφούν μαζί είναι σαν να τονώνει την αγάπη. Και τα θηρία, άλλωστε, αν χωριστούν από αυτά, με τα οποία τράφηκαν μαζί, φαίνονται να τ' αναζητούν14. Κατ' εξοχήν, λοιπόν, όπως είπα, πρέπει να προσπαθούν οι μητέρες να τρέφουν οι ίδιες τα παιδιά τους· αν, όμως, δεν μπορούν, είτε λόγω σωματικής ασθένειας (θα μπορούσε, άλλωστε, να συμβεί και κάτι τέτοιο) είτε λόγω του ότι βιάζονται να γεννήσουν άλλα παιδιά, πρέπει, βέβαια, να παίρνουν όχι τυχαίες παραμάνες και τροφούς αλλά τις όσο γίνεται καλύτερες. Κατ' αρχάς αυτές που είναι Ελληνίδες στα ήθη15. Όπως, δηλαδή, είναι απαραίτητο να διαπλάθουμε αμέσως από τη στιγμή της γέννησης τα μέλη των παιδιών, για να γίνουν ευθέα και ίσια, κατά τον ίδιο τρόπο είναι σωστό να διευθετούμε εξ αρχής τα ήθη των παιδιών. Είναι, άλλωστε, εύπλαστη και ρευστή η νεότητα, και στις μαλακές ακόμα ψυχές των νέων εντυπώνονται τα διδάγματα. Οτιδήποτε σκληρό, όμως, δύσκολα μαλάσσεται. Όπως, δηλαδή, οι σφραγίδες αποτυπώνονται καθαρά στο μαλακό κερί, έτσι και οι μαθήσεις αποτυπώνονται καθαρά στις ψυχές εκείνων που είναι ακόμα παιδιά16. Κατά τη γνώμη μου, σωστά προτρέπει ο θεϊκός Πλάτων τις τροφούς να μη λένε στα παιδιά τους πρώτους τυχόντες μύθους17, για να μη συμβεί και πληρωθούν εξ αρχής οι ψυχές τους με ανοησία και διαφθορά. Κατά πάσα πιθανότητα, λοιπόν, σωστά προτρέπει και ο ποιητής Φωκυλίδης, λέγοντας πρέπει, όσο είναι ακόμα παιδί, τα καλά να του διδάσκεις έργα™.

6. Δεν είναι, όμως, σωστό να παραλείψουμε και τούτο' πρέπει να επιδιώξουμε ώστε και τα παιδιά που θα υπηρετούν αυτά που τρέφουμε και που θα γίνουν σύντροφοι τους να έχουν, κατ' αρχάς, εξαίρετη συμπεριφορά, και ακόμα να μιλούν Ελληνικά και ν' ακούγεται καθαρά η λαλιά τους, για να μην πάρουν (τα παιδιά μας) τίποτα από την αναξιότητα βάρβαρων στη γλώσσα και ταπεινών στο ήθος παιδιών, έχοντας συναναστροφές με αυτά. Έτσι λένε και κείνοι που χρησιμοποιούν παροιμίες, μιλώντας σωστά, ότι «αν μείνεις κοντά σε κουτσό, θα μάθεις να κουτσαίνεις»19.

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ

7. Όταν, λοιπόν, φτάσουν στην κατάλληλη ηλικία για να τεθούν υπό την καθοδήγηση των παιδαγωγών, εδώ πρέπει να δοθεί μεγάλη προσοχή στην κατάσταση των τελευταίων, για να μην παραδώσουν οι γονείς χωρίς να το καταλάβουν τα παιδιά τους σε δούλους ή βάρβαρους ή σε άτομα ανερμάτιστα. Αυτό, πάντως, που κάνουν τώρα πολλοί, είναι γελοιότατο. Από τους αξιόλογους δούλους, δηλαδή, άλλους κάνουν γεωργούς, άλλους ναυτικούς, άλλους εμπόρους, άλλους οικονόμους και άλλους χρηματιστές, ενώ όποιο μέθυσο και λαίμαργο ανδράποδο βρουν, άχρηστο για οτιδήποτε, σε τούτο οδηγούν και παραδίδουν τα παιδιά τους. Ο σπουδαίος παιδαγωγός, όμως, πρέπει να έχει φυσική σύσταση όπως ο Φοίνιξ20, ο παιδαγωγός του Αχιλλέα.

Έρχομαι τώρα, λοιπόν, να πω το σπουδαιότερο και κυριότερο απ' όσα προανέφερα.

Πρέπει ν' αναζητάμε για τα παιδιά δασκάλους αδιάβλητους στη ζωή τους και ανεπίληπτους στη συμπεριφορά τους και άριστους στις γνώσεις τους, δεδομένου ότι πηγή και ρίζα της χρηστότητας και της αρετής είναι το να λάβουμε την πρέπουσα παιδεία.

Όπως, λοιπόν, οι γεωργοί βάζουν πλάι στα φυτά τα στηρίγματα, έτσι και οι σωστοί δάσκαλοι βάζουν σωστά στηρίγματα πλάι. στους νέους τις υποθήκες και τις συμβουλές τους, για να βλασταίνει ευθύ το ήθος τους. Τώρα, όμως, θα μπορούσε κάποιος και να φτύσει μερικούς πατέρες, οι οποίοι, προτού να δοκιμάσουν τους μέλλοντες να διδάξουν, αφήνουν τα παιδιά τους, από άγνοια και μερικές φορές από αδαημοσύνη, στα χέρια ανθρώπων απαράδεκτων και ανάξιων. Και δεν είναι αυτό πια το καταγέλαστο, αν το κάνουν από αδαημοσύνη, αλλά το εντελώς άτοπο είναι τούτο. Ποιο; Ότι μερικές φορές, αν και γνωρίζουν, κι ακόμα αν και μαθαίνουν από άλλους που τους πληροφορούν, την απαιδευσία και μαζί φαυλότητα ορισμένων εκπαιδευτών, παρά ταύτα αναθέτουν σ' αυτούς τα παιδιά τους, άλλοι γιατί υποκύπτουν στις κολακείες εκείνων που πάνε να γίνουν αρεστοί, και ορισμένοι άλλοι γιατί θέλουν να ευχαριστήσουν φίλους τους, οι οποίοι τους παρακαλούν.

Ενεργούν έτσι όμοια όπως ο ασθενής που παρακάμπτει αυτόν, ο οποίος, όντας κάτοχος της γνώσης, μπορεί να τον σώσει, και, για να ευχαριστήσει κάποιον φίλο του, προτιμάει άλλον, ο οποίος από έλλειψη γνώσεων μπορεί να τον καταστρέψει, ή όμοια όπως εκείνος που, επειδή του το ζήτησε κάποιος φίλος του, αφήνει τον καλύτερο κυβερνήτη πλοίου και παίρνει τον χειρότερο. Δία και όλοι οι θεοί, μπορεί κάποιος που λέγεται πατέρας να υπολογίζει περισσότερο το χατίρι εκείνων που τον παρακαλούν απ' ό,τι τη μόρφωση των παιδιών του; Καλά δεν έλεγε, λοιπόν, πολλές φορές, ο περίφημος Σωκράτης, ο παλαιός, ότι, αν μπορούσε, θ' ανέβαινε στο πιο ψηλό σημείο της πόλης και θα φώναζε: «Τι κάνετε, άνθρωποι, που κάθε σπουδή δείχνετε για την απόκτηση χρημάτων, ενώ για τα παιδιά σας, που θα τους αφήσετε τα χρήματα, λίγο σας νοιάζει;21» Στα λόγια αυτά θα προσέθετα από πλευράς μου ότι τέτοιοι πατέρες κάνουν όμοια με το να φρόντιζε κάποιος τα παπούτσια του αλλά ν' αδιαφορούσε για τα πόδια του. Πολλοί πατέρες, εξ άλλου, φτάνουν σε τέτοιο σημείο αγάπης για το χρήμα και μίσους για τα παιδιά τους, ώστε, για ν' αποφύγουν τις μεγαλύτερες αμοιβές, διαλέγουν για δασκάλους των παιδιών τους ανθρώπους χωρίς αξία, επιζητώντας τη συμφερτική αμάθεια. Έτσι και ο Αρίστιππος, όχι αδέξια, ίσα ίσα πολύ χαριτωμένα, έδωσε σκωπτική απάντηση σε κάποιον ανόητο και άφρονα πατέρα. Όταν, δηλαδή, τον ρώτησε ένας πόσα χρήματα θα ζητούσε για την εκπαίδευση του παιδιού του, απάντησε: «Χίλιες δραχμές». Ο άλλος τότε είπε: «Μα τον Ηρακλή, σαν υπέρογκη η απαίτηση σου- με χίλιες δραχμές αγοράζω δούλο». Και ο Αρίστιππος του απάντησε: «Τότε, λοιπόν, θα έχει δύο δούλους- και τον γιο σου και κείνον που θ' αγοράσεις».

Γενικά, πώς δεν είναι άτοπο να συνηθίζουμε, αφ' ενός, τα παιδιά να πιάνουν τις τροφές με το δεξιό χέρι, και, σε περίπτωση που απλώσουν το αριστερό, να τα παρατηρούμε, αλλά να μη λαμβάνουμε, αφ' ετέρου, καμιά πρόνοια για ν' ακούνε λόγους κατάλληλους και σωστούς; Θα σας πω, λοιπόν, τι συμβαίνει με τους αξιοθαύμαστους αυτούς πατέρες, από την ώρα που κακώς αναθρέψουν και κακώς εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους.

Όταν (τα παιδιά), αφού καταταχτούν στην τάξη των ανδρών22, αδιαφορήσουν για τη σωστή και εύτακτη ζωή και καταβαραθρωθούν στις άτακτες και δουλικές απολαύσεις, τότε, λοιπόν — όταν δεν μπορεί να υπάρξει όφελος—, μετανοούν οι πατέρες τους, που υπήρξαν πλημμελείς ως προς την παιδεία των παιδιών τους, αγωνιώντας για τη λανθασμένη διαγωγή τους. Κάποιοι από αυτούς23 παίρνουν μαζί τους τούς κόλακες και τους παρασίτους, τιποτένιους ανθρώπους και καταραμένους, διασαλευτές και εκμεταλλευτές της νεότητας, άλλοι εξαγοράζουν την ελευθερία για εταίρες και πόρνες, αυθάδεις και πολυδάπανες, άλλοι ρίχνονται στις γαστρονομικές απολαύσεις, άλλοι εξοκείλουν στους κύβους24 και στα γλεντοκοπήματα, ενώ κάποιοι καταπιάνονται με ακόμα πιο αλαζονικά κακά, μοιχεύοντας και καταστρέφοντας οικογένειες, έτοιμοι να πληρώσουν με την ίδια τη ζωή τους για μια και μόνη απόλαυση. Αν, όμως, αυτοί είχαν επιδοθεί στη φιλοσοφία, δεν θ' αφήνονταν ίσως να υποταχθούν σε τέτοια πράγματα, και θα κατανοούσαν ίσως την προτροπή του Διογένη, ο οποίος με σκληρές λέξεις αλλά με αληθινά πράγματα συμβουλεύει και λέει: «Μπες στο πορνείο, νεαρέ, για να καταλάβεις πως αυτό που έχει χρηματικό κόστος δεν διαφέρει από αυτό που δεν κοστίζει τίποτα».

8. Δηλώνω, λοιπόν, συγκεφαλαιώνοντας (και εύλογα θα έδινα την εντύπωση ότι χρησμοδοτώ25 περισσότερο παρά συμβουλεύω), ότι στα ζητήματα τούτα το ένα και μόνο αρχικό, μεσαίο και τελικό κεφάλαιο είναι η εξαίρετη αγωγή και η σωστή παιδεία, και λέω πως τούτα είναι που κατευθύνουν και συνεργούν προς την αρετή και την ευδαιμονία.

Τα υπόλοιπα αγαθά είναι ανθρώπινα (θνητά) και ταπεινά και όχι άξια να διατρίψει κάποιος.

Η καλή καταγωγή, βέβαια, είναι ωραίο πράγμα, αλλά αγαθό των προγόνων. Ο πλούτος επίσης είναι πολύτιμο, αλλά απόκτημα της τύχης, γιατί αυτή πολλές φορές τον αφαιρεί απ' όσους τον έχουν και τον δίνει σε όσους δεν το ελπίζουν. Ο μεγάλος πλούτος, εξ άλλου, είναι στόχος για κείνους που εννοούν να σημαδεύουν τα βαλάντια, για κακούργους υπηρέτες και συκοφάντες, και —το σπουδαιότερο— πλούτο μπορούν να έχουν και οι πιο φαύλοι. Η δόξα, επίσης, είναι πράγμα αξιοσέβαστο αλλά αβέβαιο. Η ομορφιά περιζήτητο αλλά ολιγόχρονο. Η υγεία πολύτιμο αλλά ευμετάβολο. Η δύναμη, πάλι, είναι πράγμα επίζηλο αλλά ευάλωτο στην αρρώστια και στα γηρατειά. Συνολικά, αν κάποιος επαίρεται για τη σωματική ισχύ του, ας γνωρίζει ότι έχει λανθασμένη γνώμη. Η ανθρώπινη δύναμη, άλλωστε, τι μέρος της δύναμης των άλλων ζώων μπορεί να είναι; Εννοώ, λόγου χάρη, των ελεφάντων, των ταύρων και, των λιονταριών.

Από τα δικά μας αγαθά, όμως, η παιδεία είναι το μόνο αθάνατο και θεϊκό.

Τα κυριότερα όλων στοιχεία της ανθρώπινης φύσης είναι δύο, ο νους και ο λόγος. 0 νους, αφ' ενός, κυβερνάει τον λόγο, ενώ ο λόγος υπηρετεί τον νου, που δεν αλίσκεται από την τύχη, δεν αφαιρείται από τη συκοφαντία, δεν φθείρεται από την αρρώστια, δεν καταστρέφεται από τα γηρατειά. Μόνος ο νους, δηλαδή, γηράσκοντας μπορεί ν' ανανεώνεται, και ο χρόνος, που αφαιρεί όλα τα άλλα με τα γηρατειά, προσθέτει τη γνώση.

Ο πόλεμος, εξ άλλου, που σαν χείμαρρος παρασέρνει και σαρώνει τα πάντα, μόνο την παιδεία δεν μπορεί ν' αρπάξει. Κατά τη γνώμη μου, αξιομνημόνευτη είναι η απάντηση που έδωσε ο Στίλπων26, ο Μεγαρεύς φιλόσοφος, όταν ο Δημήτριος, αφού εξανδραπόδισε τους κατοίκους των Μεγάρων και κατέστρεψε την πόλη, τον ρώτησε αν έχει χάσει κάτι. Ο Στίλπων τότε απάντησε: «Όχι, βέβαια' ο πόλεμος δεν μπορεί να πάρει λάφυρο την αρετή ».

Σύμφωνη και αρμονική με τα παραπάνω λόγια φαίνεται και η απάντηση του Σωκράτη. Αυτός, λοιπόν, όταν τον ρώτησε ο Γοργίας, νομίζω, τι πιστεύει για τον μεγάλο βασιλιά και αν τον θεωρεί ευδαίμονα, απάντησε: «Δεν ξέρω την κατάσταση του όσο αφορά την αρετή και την παιδεία »27, με τη σκέψη πως σε τούτα έγκειται η ευδαιμονία και όχι στα αγαθά που προέρχονται από την τύχη.

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

9. Κατά τον τρόπο ακριβώς που συμβουλεύω να μη θεωρούμε τίποτε πιο σημαντικό από την παιδεία των παιδιών μας, κατά τον ίδιο τρόπο πάλι υποστηρίζω ότι πρέπει ν' ακολουθούμε την αδιάφθορη και σώφρονα παιδεία, ενώ πρέπει να κρατάμε τα παιδιά μακριά από τις επιδεικτικές μωρολογίες. Το ν' αρέσεις, άλλωστε, στους πολλούς σημαίνει πως δεν αρέσεις στους σοφούς. Υπέρ του λόγου μου συνηγορεί και ο Ευριπίδης, που λέει Για να μιλώ στο πλήθος είμαι αδέξιος, είμαι, όμως, καλύτερος μπροστά σε συνομήλικους μου και σε λίγους. Και τούτο, πάντως, χρησιμεύει" όσοι για τους σοφούς είναι κακοί, αυτοί μπροστά στον όχλο μιλάνε πιο ευχάριστα2*.

Παρατηρώ, μάλιστα, ότι εκείνοι που είναι ικανοί να μιλούν αρεστά και ευχάριστα για τον μεγάλο όχλο στρέφονται και στη ζωή τους ως επί το πλείστον στις ασωτίες και στις απολαύσεις. Και, μα τον Δία, αυτό είναι φυσικό. Αν, δηλαδή, προσφέροντας στους άλλους απολαύσεις αδιαφορούν για το καλό, δύσκολα μπορούν να τοποθετήσουν την ορθότητα και τη φρόνηση πάνω από τη δική τους ηδυπάθεια και τρυφηλότητα, ή να επιδιώξουν τη σωφροσύνη αντί για την ευχαρίστηση. Εκτός αυτών, γιατί θα έπρεπε τα παιδιά...29

Καλό είναι, άλλωστε, να μη λένε και να μην κάνουν τίποτα στην τύχη, και, κατά την παροιμία, «τα καλά είναι δύσκολα »30. Οι αυτοσχέδιοι λόγοι, όμως, είναι γεμάτοι ευκολία και ασημαντολογία, και ταιριάζουν σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουν ούτε από πού πρέπει ν' αρχίζουν ούτε πού πρέπει να τελειώνουν. Πέρα από τα άλλα σφάλματα τους, όσοι μιλούν χωρίς προετοιμασία πέφτουν σε φοβερή αμετροέπεια και πολυλογία. Η επιμελημένη προετοιμασία, αντίθετα, δεν αφήνει τον λόγο να ξεπεράσει τα σωστά μέτρα. Ο Περικλής, «όπως πληροφορούμαστε από την παράδοση»31, αν και πολλές φορές τον καλούσε ο λαός να μιλήσει, δεν υπάκουε, λέγοντας πως είναι απροετοίμαστος. Ομοίως και ο Δημοσθένης, που ήταν ένθερμος θαυμαστής της δημόσιας διαγωγής του Περικλή, όταν τον καλούσαν μερικές φορές οι Αθηναίοι για να τους συμβουλεύσει, δεν ανέβαινε να μιλήσει, λέγοντας! «Δεν έχω προετοιμαστεί»32. Τούτα, βέβαια, ίσως να είναι αβέβαιη και πλαστή παράδοση, αλλά στον λόγο του «Κατά Μειδίου» εκθέτει με ενάργεια την ωφέλεια από την επιμελημένη προετοιμασία: «Παραδέχομαι, Αθηναίοι, και δεν θα ήταν δυνατό ν' αρνηθώ, ότι τα έχω σκεφτεί και μελετήσει όσο πιο καλά μπορούσα. Θα ήμουν, εξ άλλου, άθλιος, αν, παθαίνοντας στο παρελθόν και στο παρόν τέτοια πράγματα, αδιαφορούσα για όσα επρόκειτο να σας εκθέσω σχετικά με το ζήτημα»33. Από πλευράς μου, πάντως, δεν θα έλεγα ότι πρέπει ν' απορρίψουμε εντελώς τον άμεσο και απροετοίμαστο λόγο ή πάλι ότι δεν πρέπει να τον μεταχειριζόμαστε στην κατάλληλη περίσταση, αλλά ότι αυτό πρέπει να γίνεται σαν να πρόκειται για φάρμακο. Μέχρι, λοιπόν, να μπει κάποιος στην ανδρική ηλικία, ζητώ να μη λέει τίποτε απροετοίμαστα, αλλά, όταν αποκτήσει ριζωμένη μέσα του τη δύναμη του λόγου, τότε, εφόσον το καλεί η περίσταση, είναι πρέπον να δοκιμάσει και την ελεύθερη ομιλία. Όπως, δηλαδή, εκείνοι που είναι στα δεσμά για πολύ καιρό, ακόμα κι αν στη συνέχεια ελευθερωθούν, εξαιτίας της μακρόχρονης συνήθειας να είναι δεμένοι δεν μπορούν να περπατήσουν και πέφτουν χάνοντας το βήμα τους, κατά τον ίδιο τρόπο και όσοι σφίγγουν τον λόγο τους για πολύ καιρό, ακόμα κι αν κάποτε έπρεπε να μιλήσουν χωρίς προπαρασκευή, θα διαφυλάξουν εξ ίσου τον ίδιο χαρακτήρα της εκφοράς του λόγου. Το ν' αφήνεις, όμως, όσο είναι ακόμα παιδιά, να μιλάνε πρόχειρα, αποβαίνει αιτία του πιο ασυνάρτητου λόγου. Λένε πως, όταν κάποιος κακός ζωγράφος έδειξε στον Απελλή μια εικόνα και του είπε: «Τη ζωγράφισα τώρα», εκείνος του απάντησε: «Και να μη μου το έλεγες, καταλαβαίνω πως ζωγραφίστηκε γρήγορα' απορώ, μάλιστα, πώς δεν έχεις φτιάξει πιο πολλές τέτοιες».

Όπως λοιπόν —επιστρέφω στο αρχικό αντικείμενο του λόγου μου— (συνιστώ ν' αποφεύγουμε) το θεατρικό και πομπώδες λεκτικό, ομοίως, πάλι, και το ασημαντολόγο και ταπεινό ύφος συνιστώ να προσέχουμε και ν' αποφεύγουμε.

Και τούτο γιατί το υπερβολικό λεκτικό δεν είναι δημοφιλές, ενώ το πολύ ισχνό είναι μονότονο. Όπως, μάλιστα, το σώμα πρέπει να έχει όχι μόνο υγεία αλλά και ευεξία, έτσι και ο λόγος πρέπει να είναι όχι μόνο απαλλαγμένος από σφάλματα αλλά και εύρωστος, δεδομένου ότι αυτό που είναι σωστό απλώς επαινείται, ενώ αυτό που είναι τολμηρό θαυμάζεται επιπλέον. Την ίδια, μάλιστα, γνώμη τυχαίνει να έχω και για την ψυχική διάθεση. Δεν πρέπει, δηλαδή, να είναι κάποιος ούτε θρασύς ούτε άτολμος ή σαστισμένος, γιατί το ένα οδηγεί στην αναισχυντία και το άλλο στη δουλοπρέπεια. Το έντεχνο και επίσης καλαίσθητο είναι το να χαράσσει κάποιος τη μέση οδό σε όλα. Θέλω, μάλιστα, όσο εξακολουθώ ν' αναφέρομαι στο ζήτημα της παιδείας, να εκθέσω τις σχετικές με αυτήν απόψεις μου, ότι κατ' αρχάς δηλαδή θεωρώ σημαντική ένδειξη ακαλαισθησίας τον λόγο που αποτελείται από μια μακρά περίοδο34- ύστερα, όσο αφορά την άσκηση, θεωρώ ότι ο λόγος αυτός κουράζει και γενικώς δημιουργεί ανία.

Στο καθετί, άλλωστε, η μονοτονία δημιουργεί αίσθημα κορεσμού και αποστροφής, ενώ η ποικιλία είναι ευχάριστη, όπως και σε όλα τα άλλα, για παράδειγμα στα ακροάματα και στα θεάματα.

10. Πρέπει επίσης να μην αφήνουμε το ελεύθερο παιδί στερημένο από του να δει ή ν' ακούσει και τα άλλα τα λεγόμενα εγκύκλια μαθήματα, τούτα όμως να τα διδαχτεί παρεμπιπτόντως, σαν μόνο για να τα δοκιμάσει (το τέλειο σε όλα είναι αδύνατο), και να τιμήσει πρωτίστως τη φιλοσοφία. Μπορώ, μάλιστα, να παραστήσω τη σκέψη μου με μια εικόνα" όπως, δηλαδή, είναι ωραίο να περιηγηθείς πολλές πόλεις αλλά ωφέλιμο να κατοικήσεις στην καλύτερη... 35 Χαριτωμένα, μάλιστα, μιλούσε και ο φιλόσοφος  Βίων36, ότι, όπως οι μνηστήρες, μη μπορώντας να πλησιάσουν την Πηνελόπη, συνευρίσκονταν με τις υπηρέτριες της, έτσι και κείνοι που δεν μπορούν να κατακτήσουν τη φιλοσοφία, αποσκελετώνονται στις άλλες εντελώς ανάξιες μελέτες.

Για τούτο πρέπει να κάνουμε τη φιλοσοφία κάτι σαν συνισταμένη της υπόλοιπης παιδείας.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙΨΥΧΗΣ

Σχετικά με την επιμέλεια του σώματος οι άνθρωποι βρήκαν δύο κλάδους γνώσης, την ιατρική και τη γυμναστική, από τις οποίες η πρώτη δημιουργεί την υγεία και η δεύτερη την ευεξία.

Για τις αρρώστιες και τα πάθη της ψυχής, όμως, φάρμακο είναι μόνο η φιλοσοφία.

Μέσω της φιλοσοφίας, άλλωστε, και μαζί με αυτήν μπορούμε να μάθουμε τι είναι το ωραίο και τι το άσχημο, τι το δίκαιο και τι το άδικο, τι το γενικώς προτιμητέο και τι το φευκτέο" πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε απέναντι στους θεούς, στους γονείς, στους μεγαλύτερους, στους νόμους, στους ξένους, στους άρχοντες, στους φίλους, στις γυναίκες, στα παιδιά, στους υπηρέτες· ότι, δηλαδή, πρέπει να σεβόμαστε τους θεούς, να τιμούμε τους γονείς, να συστελλόμαστε μπροστά στους μεγαλύτερους, να πειθαρχούμε στους νόμους...37, να υπακούμε στους άρχοντες, ν' αγαπάμε τους φίλους, να είμαστε σώφρονες με τη γυναίκα και στοργικοί με τα παιδιά μας και να μη φερόμαστε ατιμωτικά στους δούλους. Και το σπουδαιότερο, ούτε στις επιτυχίες να νιώθουμε μεγάλη χαρά ούτε στις συμφορές μεγάλη λύπη, και να μην είμαστε ούτε στις απολαύσεις έκλυτοι ούτε στην οργή φρενιασμένοι και θηριώδεις. Τα παραπάνω κρίνω από πλευράς μου ως τα εξοχότερα απ' όσα παρέχει η φιλοσοφία.

Το να ευτυχείς με αξιοπρέπεια, δηλαδή, ταιριάζει στον άνδρα, χωρίς να προκαλείς στους άλλους φθόνο ταιριάζει σε άνθρωπο συνετό, η επικράτηση επί των ηδονών διά του νου ταιριάζει στον σοφό, και η συγκράτηση της οργής ταιριάζει στον όχι τυχαίο άνθρωπο. Τέλειους ανθρώπους θεωρώ εκείνους που μπορούν ν' αναμείξουν και να συγκεράσουν την πολιτική δύναμη με τη φιλοσοφία38, και θεωρώ ότι κατέχουν τα δύο μέγιστα αγαθά που υπάρχουν, δηλαδή, αφ' ενός, τον βίο που ωφελεί το σύνολο, όταν πολιτεύονται, και, αφ' ετέρου, τον ακύμαντο και γαλήνιο βίο, όταν ασχολούνται με τη φιλοσοφία. Από τα τρία, άλλωστε, υποδείγματα βίου, από τα οποία το ένα είναι του πρακτικού, το άλλο του θεωρητικού και το τρίτο του ηδονικού, ο τελευταίος βίος, όντας έκλυτος και υποταγμένος στις ηδονές, ταιριάζει στα ζώα και στους ταπεινούς ανθρώπους, ο θεωρητικός, αν σφάλλει ως προς τον πρακτικό, είναι ανώφελος, και ο πρακτικός, αν χωριστεί από τη φιλοσοφία, είναι ακαλαίσθητος και σφαλερός39. Πρέπει, λοιπόν, να προσπαθούμε κατά δύναμη και στα δημόσια πράγματα να μετέχουμε και με τη φιλοσοφία ν' ασχολούμαστε, όσο το επιτρέπουν οι περιστάσεις. Έτσι πολιτεύτηκε ο Περικλής, έτσι ο Αρχύτας ο Ταραντίνος, έτσι ο Δίων ο Συρακούσιος, έτσι ο Επαμεινώνδας ο Θηβαίος, από τους οποίους ο ένας έγινε σύντροφος του Πλάτωνα40. Για την παιδεία, λοιπόν, δεν βρίσκω αιτία για την οποία χρειάζεται να χρονοτριβούμε λέγοντας περισσότερα. Πέρα από τα προαναφερθέντα, χρήσιμο, ή καλύτερα αναγκαίο, είναι και το εξής" δεν πρέπει να παραμελούμε και την απόκτηση των παλαιών συγγραμμάτων αλλά πρέπει και τούτα να τα συγκεντρώνουμε, σύμφωνα με τη συνήθεια των γεωργών41. Κατά τον ίδιο τρόπο, άλλωστε, η χρήση των βιβλίων είναι όργανο της παιδείας, και μέσω αυτής μπορούμε να έχουμε τη γνώση από την πηγή της.

11. Δεν είναι σωστό, ακόμα, να παραβλέπουμε ούτε τις σωματικές ασκήσεις, αλλά πρέπει να στέλνουμε τα παιδιά στον παιδοτρίβη, και ν' ασκούνται επαρκώς, και για την αρμονία των σωμάτων τους και συνάμα για τη δύναμη τους, δεδομένου ότι η σωματική ευεξία κατά την παιδική ηλικία είναι θεμέλιο για καλά γηρατειά. Όπως, δηλαδή, οι προετοιμασίες για τον χειμώνα πρέπει να γίνονται όταν είναι ακόμα καλοκαιρία, έτσι πρέπει ν' αποθηκεύουμε κατά τη νεότητα την ευταξία και τη σωφροσύνη εφόδιο για τα γηρατειά. Έτσι, όμως, πρέπει να είμαστε οικονόμοι και στη σωματική καταπόνηση, για να μην εξαντληθούν από τους κόπους κι ύστερα αποκλειστούν από την επιμελημένη ενασχόληση με την παιδεία" σύμφωνα, μάλιστα, με τον Πλάτωνα, και ο ύπνος και η καταπόνηση είναι αντίπαλοι των μαθημάτων42. Αλλά, τι είναι τούτα; Σπεύδω να πω το σπουδαιότερο απ' όλα τα προαναφερθέντα. Τα παιδιά πρέπει ν' ασκούνται στα στρατιωτικά γυμνάσματα, αγωνιζόμενα στο ρίξιμο ακοντίου και τόξου και στο κυνήγι. «Τα αγαθά των νικημένων» στις μάχες «κείτονται μπροστά στους νικητές ως βραβεία»43. Στον πόλεμο δεν υπάρχει θέση για την κράση των σωμάτων που ανατράφηκαν χωρίς να τα δει ο ήλιος, ενώ ακόμα και στρατιώτης αδύναμος αλλά ασκημένος στα πολεμικά γυμνάσματα μπορεί ν' απωθήσει φάλαγγες από αθλητές κι εχθρούς.

Τι, όμως; θα μπορούσε να πει κάποιος. Υποσχόμενος εσύ πως θα δώσεις συμβουλές για την αγωγή των ελεύθερων, φαίνεσαι στη συνέχεια ν' αδιαφορείς για την αγωγή των φτωχών και του λαού, και σκέφτεσαι να καταγράψεις τις συμβουλές σου μόνο για τους πλούσιους. Δεν είναι δύσκολο ν' απαντήσω σε όσους μιλήσουν έτσι. Από πλευράς μου θα ήθελα κατ' εξοχήν να είναι η αγωγή κοινά χρήσιμη για όλους· αλλά, αν μερικοί εξαιτίας δικής τους φτώχειας δεν έχουν δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τις συμβουλές μου, ας μέμφονται την τύχη και όχι αυτόν που δίνει τούτες τις συμβουλές. Πρέπει, συνεπώς, και οι φτωχοί να προσπαθήσουν να δώσουν την καλύτερη, στο μέτρο των δυνάμεων τους, αγωγή στα παιδιά τους. Τα παραπάνω, λοιπόν, τα πρόσθεσα στα λόγια μου, για να συνδέσω στη συνέχεια και τα άλλα που οδηγούν στη σωστή αγωγή των νέων.

12. Λέω και το εξής1 πρέπει να οδηγούμε τα παιδιά προς τις σωστές ενασχολήσεις με συμβουλές και λόγους και όχι, μα τον Δία, με ξυλοδαρμό και κακοποίηση. Τούτα, εξ άλλου, φαίνονται γενικά να πρέπουν στους δούλους περισσότερο παρά στους ελευθέρους. Γίνονται, δηλαδή, οκνηρά και άτολμα, και νιώθουν μεγάλο φόβο για την κοπιώδη εργασία, άλλα εξαιτίας του πόνου από τα χτυπήματα και άλλα εξαιτίας των προσβολών. Οι έπαινοι, αντίθετα, και οι επιτιμήσεις είναι για τους ελευθέρους πιο ωφέλιμα απ' οποιαδήποτε κακοποίηση, καθώς οι πρώτοι παρακινούν προς το καλό και οι δεύτερες αποτρέπουν από το κακό. Πρέπει βέβαια να μεταχειριζόμαστε τις επιτιμήσεις και τους επαίνους εναλλάξ και με ποικίλους τρόπους, κι αν κάποτε τα παιδιά δείχνουν θρασύτητα, να τα ντροπιάζουμε με τις επιπλήξεις και μετά πάλι να τα ενθαρρύνουμε με τους επαίνους, μιμούμενοι τις τροφούς, οι οποίες, μόλις τα νήπια βάλουν τα κλάματα, τους δίνουν πάλι τον μαστό τους για να τα παρηγορήσουν. Πρέπει επίσης να μην παινεύουμε υπερβολικά και φουσκώνουμε τα παιδιά με τα εγκώμια, γιατί με τις υπερβολές των επαίνων γίνονται ματαιόδοξα και κακομαθημένα.

‘’Παν μέτρον άριστον’’

13. Είδα, όμως, κάποιους πατέρες, για τους οποίους η μεγάλη αγάπη για τα παιδιά τους έγινε αιτία να μην τ' αγαπούν. Τι είναι αυτό, όμως, που θέλω να πω, ώστε να κάνω τον λόγο μου σαφέστερο με το παράδειγμα που φέρνω; Σπεύδοντας, δηλαδή, να βάλουν γρήγορα σε όλα τα παιδιά τους πρώτα, τα υποβάλλουν σε υπέρμετρους κόπους, όπου απαυδούν και διακόπτουν, αλλά και, βαρυμένα με πολλούς τρόπους από τα κακοπαθήματα, δεν δέχονται τη μάθηση με ανταπόκριση. Όπως, δηλαδή, τα φυτά τρέφονται με λιγοστό νερό αλλά με πολύ πνίγονται, κατά τον ίδιο τρόπο η ψυχή με κόπους μετρημένους αναπτύσσεται αλλά με υπερβολικούς καταποντίζεται.

Πρέπει, λοιπόν, ν' αφήνουμε τα παιδιά να παίρνουν αναπνοή από τους συνεχείς κόπους, με τη σκέψη ότι ολόκληρη η ζωή χωρίζεται στο μέρος της ξεκούρασης και στο μέρος της προσπάθειας. Για τον λόγο αυτό βρέθηκε όχι μόνο η εγρήγορση αλλά και ο ύπνος, όχι μόνο ο πόλεμος αλλά και η ειρήνη, όχι μόνο η κακοκαιρία αλλά και η καλοκαιρία, όχι μόνο η δραστηριότητα αλλά και οι γιορτές. Συνοψίζοντας, η ανάπαυση είναι το καρύκευμα των κόπων. Θα μπορούσε να το παρατηρήσει κάποιος όχι μόνο στα έμβια αλλά και στα άψυχα· και τα τόξα, δηλαδή, και τις λύρες χαλαρώνουμε, για να μπορέσουμε να τα τεντώσουμε.

Συνολικά, λοιπόν, το σώμα διατηρείται με την ανάγκη και με την πλήρωση, ενώ η ψυχή με την ανάπαυση και με τον κόπο. Είναι σωστό, εξ άλλου, να επιπλήξουμε μερικούς πατέρες, οι οποίοι εμπιστεύονται τα παιδιά τους σε παιδαγωγούς και δασκάλους χωρίς οι ίδιοι να παρακολουθούν αυτοπροσώπως καθόλου ούτε να πληροφορούνται για την πορεία της μάθησης τους, διαπράττοντας έτσι μεγάλο σφάλμα. Πρέπει, αντίθετα, οι ίδιοι να εξετάζουν την πορεία των παιδιών τους κάθε λίγες μέρες, και να μην εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη διάθεση ανθρώπων που πληρώνονται- και οι τελευταίοι, άλλωστε, αν πρόκειται κάθε φορά να λογοδοτούν, θα είναι πιο προσεκτικοί στην επιμέλεια των παιδιών. Εδώ ταιριάζει ο χαριτωμένος λόγος του ιπποκόμου, ότι τίποτα δεν παχαίνει το άλογο περισσότερο όσο το μάτι του βασιλιά44. Περισσότερο απ' όλα πρέπει ν' ασκούμε και να καλλιεργούμε τη μνήμη των παιδιών, γιατί αυτή μοιάζει με ταμείο της παιδείας, και για τούτο έφτιαξαν τους μύθους ότι μητέρα των Μουσών είναι η Μνημοσύνη, υπαινισσόμενοι και υποδηλώνοντας ότι δεν υπάρχει τίποτα που να γεννά και να τρέφει έτσι όπως η μνήμη. Αυτήν, λοιπόν, πρέπει να την ασκούμε και στις δύο περιπτώσεις, και αν τα παιδιά διαθέτουν καλή μνήμη και αν, αντιθέτως, ξεχνούν. Έτσι θα ενισχύσουμε τη φυσική υπεροχή και θ' αναπληρώσουμε την έλλειψη· κι όσοι ανήκουν στην πρώτη κατηγορία θα γίνουν καλύτεροι από τους άλλους, ενώ όσοι ανήκουν στη δεύτερη θα γίνουν καλύτεροι απ' ό,τι ήταν. Σωστή είναι, μάλιστα, η ρήση του Ησιόδου Λίγο πάνω στο λίγο αν προσθέτεις και συχνά επαναλαμβάνεις, γρήγορα κι αυτό πολύ θα γίνει .

Ας μη διαφεύγει και τούτο από τους πατέρες, ότι το μέρος της μάθησης που αφορά τη μνήμη συμβάλλει κατά πολύ όχι μόνο στην παιδεία αλλά και στην πρακτική ζωή, δεδομένου ότι η μνήμη των πράξεων που έχουν συντελεστεί γίνεται παράδειγμα ορθοβουλίας για τα μελλούμενα.

14. Πρέπει επίσης ν' απομακρύνουμε τους γιους μας από την αισχρολογία, «γιατί τα λόγια είναι σκιά των έργων»46, κατά τον Δημόκριτο. Μετά πρέπει να τους κάνουμε κοινωνικούς και καταδεχτικούς, καθώς τίποτα δεν προκαλεί τόσο το μίσος όσο οι αντικοινωνικές συνήθειες.

Επιπλέον τα παιδιά θα μπορούσαν να γίνουν αγαπητά μεταξύ των συναναστροφών τους, αν αποφεύγουν εντελώς να είναι αδιάλλακτα στις συζητήσεις τους, γιατί ωραίο δεν είναι μόνο το να νικάει κάποιος αλλά και να ξέρει να χάνει, στις περιπτώσεις όπου η νίκη είναι επιζήμια. Υπάρχει, άλλωστε, και Καδμεία νίκη47. Μπορώ, μάλιστα, να φέρω μάρτυρα για τούτο τον σοφό Ευριπίδη, που λέει όταν δΰο συζητούν κι ο ένας θυμώνει, σοφότερος όποιος τον λόγο δεν αντιγυρίζει™.

Πρέπει, να αναφερθούμε τώρα σε κάποια άλλα ζητήματα, εξ ίσου σπουδαία με όλα τα προαναφερθέντα, τα οποία, μάλιστα, κατ' εξοχήν πρέπει ν' ασκούν οι νέοι.

Αυτά είναι το να ζουν χωρίς ματαιοδοξία, να συγκρατούν τη γλώσσα τους, να κυριαρχούν στην οργή τους, να συγκρατούν τα χέρια τους.

Ας εξετάσουμε τη σπουδαιότητα του καθενός" θα τα καταλάβουμε καλύτερα με παραδείγματα. Ας πούμε, για ν' αρχίσουμε από το τελευταίο, κάποιοι που έβαλαν τα χέρια τους σε άδικα κέρδη, σκόρπισαν την καλή φήμη που είχαν από τον πρότερο βίο τους- όπως ο Γύλιππος ο Λακεδαιμόνιος που έλυσε κρυφά τις σακούλες με τα χρήματα και εξορίστηκε από τη Σπάρτη4 9 . Η έλλειψη οργής, επίσης, είναι χαρακτηριστικό σοφού ανθρώπου.

Η ΟΡΓΗ

Ο Σωκράτης, όταν τον κλότσησε ένας θρασύτατος και άθλιος νεαρός, βλέποντας εκείνους που τον περιστοίχιζαν αγανακτισμένους, έξαλλους και με διάθεση να τον καταδιώξουν, τους είπε: «Αν με κλότσησε ένα γαϊδούρι, μου ζητάτε να του ανταποδώσω την κλοτσιά;» Αλλά και κείνος πάντως δεν έμεινε τελείως ατιμώρητος, γιατί, καθώς όλοι τον χλεύαζαν και τον έλεγαν «λακτιστή», κρεμάστηκε. Όταν κάποτε ο Αριστοφάνης έδινε την παράσταση των «Νεφελών» και με κάθε τρόπο τού έριχνε πάνω του κάθε είδους προσβολή, κάποιος θεατής είπε: «Δεν αγανακτείς, Σωκράτη, μετά από τέτοια διακωμώδηση;» «Μα τον Δία, όχι», του απάντησε, «αφού με σατιρίζουν μέσα στο θέατρο, μέσα σε μεγάλο συμπόσιο». Τα ίδια και ταιριαστά με τα παραπάνω θα φανούν να έχουν κάνει ο Αρχύτας ο Ταραντίνος και ο Πλάτων. Ο πρώτος, λοιπόν, γυρίζοντας από τον πόλεμο (ήταν στρατηγός) βρήκε ένα χωράφι χέρσο, οπότε κάλεσε τον επιστάτη του και του είπε: «Θα υπέφερες, αν δεν ήμουν τόσο πολύ οργισμένος».

Ο Πλάτων, επίσης, οργίστηκε κάποτε με έναν λαίμαργο και άθλιο δούλο, οπότε φώναξε τον γιο της αδελφής του, τον Σπεύσιππο50.  «Χτύπησέ τον εσύ», του είπε, «γιατί εγώ είμαι πολύ θυμωμένος ». Δύσκολα τούτα, και δύσκολο να τα μιμηθείς, θα έλεγε κάποιος. Το ξέρω κι εγώ. Πρέπει να προσπαθούμε, όμως, χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα αυτά, να μειώνουμε το μέγεθος της ασυγκράτητης και μανιασμένης οργής. Ούτε, άλλωστε, και στα υπόλοιπα είμαστε εφάμιλλοι τους, ούτε στις γνώσεις ούτε στις αρετές. Εξ ίσου, όμως, μεκείνους, σαν να είμαστε ιεροφάντες των θεών και δαδούχοι51 της σοφίας, προσπαθούμε, όσο εξαρτάται από τις δυνάμειςμας, να τα μιμηθούμε και να τα ψηλαφήσουμε.

Η ΣΙΩΠΗ

Τη συγκράτηση της γλώσσας, λοιπόν (γι' αυτό το θέμα απομένει να κάνω λόγο, σύμφωνα με τον αρχικό ορισμό), αν κάποιος τη θεωρεί ζήτημα μικρό και ασήμαντο, χάνει μεγάλο μέρος της αλήθειας. Η σιωπή τη στιγμή που πρέπει είναι σοφό πράγμα και ανώτερο από κάθε λόγο. Για τούτο νομίζω πως και οι παλαιοί θέσπισαν τις μυστηριακές τελετές, για να μπορούμε, αφού συνηθίσουμε κατά τις τελετές αυτές στη σιωπή, να μεταφέρουμε τον θεϊκής προέλευσης φόβο και στην πιστή τήρηση των ανθρώπινων μυστικών. Κανείς, άλλωστε, που σιώπησε δεν μετανόησε ποτέ, αμέτρητοι, όμως, που μίλησαν μετανόησαν. Επιπλέον ό,τι αποσιωπήθηκε είναι εύκολο να το πει κάποιος, αλλά ό,τι ειπώθηκε είναι αδύνατο να το ανακαλέσει. Εγώ τουλάχιστον γνωρίζω, απ' ό,τι άκουσα, πάρα πολλούς που, εξαιτίας της ασυγκράτητης γλώσσας τους, έπεσαν στις πιο μεγάλες συμφορές. Από αυτούς θ' αναφερθώ ενδεικτικά σε έναν ή δύο, και θ' αφήσω τους άλλους. Όταν ο (Πτολεμαίος) Φιλάδελφος παντρεύτηκε την αδελφή του την Αρσινόη, ο Σωτάδης5 2 είπε σπρώχνεις το κεντρί σον σε τρύπα ανόσια για σένα και σάπισε για πολλά χρόνια στη φυλακή, αφού για την άκαιρη κουβέντα του άξια τιμωρήθηκε, και, για να κάνει τους άλλους να γελάσουν, ο ίδιος έκλαψε πολύ καιρό. Ισάξια και ανάλογα με τα παραπάνω είπε και έπαθε ο σοφιστής Θεόκριτος, και πολύ πιο φοβερά. Όταν, δηλαδή, ο Αλέξανδρος έδωσε διαταγή να φτιάξουν οι Έλληνες πορφυρές εσθήτες, για να κάνει με την επιστροφή του τις επινίκιες θυσίες για τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων, κι ενώ οι φυλές εισέφεραν χρήματα κατ' άτομο, ο Θεόκριτος είπε: «Προηγουμένως το αμφισβητούσα, αλλά τώρα το καταλαβαίνω ξεκάθαρα πως αυτός είναι ο πορφυρεος θάνατος53 (κόκκινος θάνατος) του Ομήρου». Με τα λόγια αυτά έκανε τον Αλέξανδρο εχθρό του. Τον Αντίγονο, ακόμα, τον βασιλιά των Μακεδόνων, ο οποίος ήταν μονόφθαλμος, οδήγησε σε μεγάλη οργή, μιλώντας χλευαστικά για την αναπηρία του. Έστειλε, λοιπόν, (ο Αντίγονος) τον αρχιμάγειρο Ευτροπίωνα, που είχε γίνει αξιωματούχος του στρατού, και διέταξε να πάει σ' αυτόν ο Θεόκριτος, για να του ζητήσει εξηγήσεις και να πάρει απάντηση. Αφού (ο Ευτροπίων) του τ' ανακοίνωσε πηγαίνοντας πολλές φορές, ο Θεόκριτος του είπε: «Είμαι σίγουρος πως θέλεις να με προσφέρεις ωμό στον κύκλωπα», βρίζοντας έτσι τον ένα για το ότι ήταν ανάπηρος και τον άλλο για το ότι ήταν μάγειρος. Εκείνος τότε του απάντησε: «Θα χάσεις το κεφάλι σου, και για την αθυροστομία σου αυτή και για την τρέλα σου θα τιμωρηθείς», και πληροφόρησε για τα λόγια τούτα τον βασιλιά, ο οποίος έστειλε και σκότωσε τον Θεόκριτο.

Με όλα αυτά, πάντως, πρέπει —καθώς σε τούτο αξίζει κατ' εξοχήν ευλάβεια— να συνηθίζουμε τα παιδιά να λένε την αλήθεια, δεδομένου ότι η ψευδολογία είναι δουλοπρεπής, κι είναι σωστό όλοι οι άνθρωποι να την απεχθάνονται, και να μην επιτρέπεται ούτε καν σε ευπρεπείς δούλους.

15. Ανέπτυξα, λοιπόν, τα παραπάνω σχετικά με την κοσμιότητα και τη σωφροσύνη των παιδιών, χωρίς ενδοιασμούς και επιφυλάξεις· αλλά γι' αυτό που μέλλεται να ειπωθεί έχω δυο γνώμες και δυο σκέψεις, κλίνοντας και προς τα εδώ και προς τα εκεί, σαν πάνω σε ζυγαριά, χωρίς να μπορώ να οδηγηθώ ούτε στο ένα μέρος ούτε στο άλλο, έχοντας επιπλέον μεγάλο δισταγμό και για να προτρέψω και για ν' αποτρέψω σχετικά με το ζήτημα. Πρέπει, όμως, να τολμήσω να το πω. Για τι πρόκειται, λοιπόν; Πρέπει ν' αφήνουμε όσους είναι ερωτευμένοι με παιδιά να τα συντροφεύουν και να τα συναναστρέφονται ή, αντιθέτως, το σωστό είναι να τους εμποδίζουμε και να τους αποτρέπουμε απο του να τα πλησιάζουν; Βλέποντας τους πατέρες απερίφραστους και με συμπεριφορά σκληρή και απότομη, που θεωρούν τη συναναστροφή των παιδιών με τους ερωτευμένους βαριά προσβολή, διστάζω να προτείνω και να συμβουλεύσω τέτοια συναναστροφή. Όταν, πάλι, φέρω στον νου μου τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα, τον Αισχίνη, τον Κέβητα, τη χορεία συνολικά των ανδρών εκείνων, οι οποίοι γνώρισαν τους ανδρικούς έρωτες και προήγαγαν τους νέους ως προς την παιδεία, την πολιτική και την ενάρετη συμπεριφορά, αλλάζω πάλι και επιστρέφω στον θαυμασμό μου για τους άνδρες εκείνους54. Υπέρ αυτών συνηγορεί και ο Ευριπίδης, λέγοντας τα παρακάτω υπάρχει, όμως, κι άλλος στους ανθρώπους έρωτας για την ψυχή τη δίκαιη και συνετή κι ενάρετη55. Δεν πρέπει επίσης να παραλείψουμε κι αυτό που είπε ο Πλάτων56, αναμειγνύοντας το σοβαρό με τον αστεϊσμό. Λέει, δηλαδή, πως όσοι αριστεύουν πρέπει να μπορούν να φιλούν όποιον από τους ωραίους θέλουν. Σωστό είναι, λοιπόν, ν' απομακρύνουμε εκείνους που ποθούν μόνο τη νεανική ομορφιά, αλλά ν' αποδεχόμαστε συνολικά τους εραστές της ψυχής. Συνεπώς, πρέπει ν' αποφεύγουμε βέβαια τους έρωτες που επικρατούν στη Θήβα και στην Ήλιδα όπως και τον ονομαζόμενο στην Κρήτη «αρπαγμό», αλλά να θαυμάζουμε και ν' ακολουθούμε τους έρωτες της Αθήνας και της Λακεδαίμονος.

16. Για τα ζητήματα τούτα, πάντως, ο καθένας ας σχηματίσει τέτοια γνώμη, όπως είναι σύμφωνο με τις ιδέες του" από πλευράς μου, αφού μίλησα για την τάξη και την κοσμιότητα των παιδιών, θα πάω τώρα στην ηλικία της νεότητας, και θα μιλήσω με πολλή συντομία.

Επανειλημμένως επέκρινα εκείνους που έγιναν εισηγητές ανάξιων συνηθειών, οι οποίοι τοποθετούν αφ' ενός παιδαγωγούς και δασκάλους για τα παιδιά, αλλά την ορμή των νεαρών την αφήνουν ελεύθερη να πλανιέται ασυγκράτητη, ενώ, αντιθέτως, πρέπει να προσέχουμε και να φυλάμε πιο πολύ τους νεαρούς παρά τα παιδιά. Ποιος, άλλωστε, δεν ξέρει ότι τα παιδικά παραπτώματα είναι ασήμαντα και απολύτως επανορθώσιμα, όπως απροσεξία, ίσως, προς τους παιδαγωγούς, ή ξεγέλασμα των δασκάλων και ανυπακοή.

Οι κακές πράξεις, όμως, όσων βρίσκονται στη νεανική ηλικία γίνονται πολλές φορές υπερβολικές και θλιβερές, όπως ασυδοσία στα φαγοπότια, κλοπή πατρικών χρημάτων, κύβοι, γλέντια, οινοποσίες, έρωτες κοριτσιών και διαφθορά παντρεμένων γυναικών.

Έπρεπε, λοιπόν, με την επιμελημένη φροντίδα μας να περιορίζουμε και να συγκρατούμε τις ορμές των νεαρών. Η έξαρση των ηδονών είναι πράγμα που δεν περιστέλλεται, που είναι απείθαρχο και χρειάζεται χαλινό, ώστε εκείνοι που δεν συγκρατούν με σταθερότητα την ηλικία αυτή παραχωρούν εξουσία στην ανωριμότητα να προχωρήσει σε άδικες πράξεις. Έπρεπε, συνεπώς, οι εχέφρονες πατέρες τούτη κατά κύριο λόγο την ηλικία να προσέχουν, να επαγρυπνούν και να συνετίζουν τους νεαρούς, διδάσκοντας, απειλώντας και παρακαλώντας τους, παρουσιάζοντας τους παραδείγματα εκείνων που εξαιτίας της αγάπης τους για τις απολαύσεις έπεσαν σε συμφορές και εκείνων που χάρη στην καρτερία τους κέρδισαν έπαινο και σπουδαία υπόληψη. Τα δύο τούτα, εξ άλλου, μοιάζουν να είναι στοιχεία της αρετής, η ελπίδα της τιμής και ο φόβος της τιμωρίας. Το πρώτο μας κάνει πιο ορμητικούς για τις ωραιότερες ενασχολήσεις και το δεύτερο διστακτικούς για τις ανάξιες πράξεις.

17. Πρέπει, γενικά, να εμποδίζουμε τα παιδιά από του να συναναστρέφονται φαύλους ανθρώπους, δεδομένου ότι παίρνουν κάποιο μέρος της κακίας τους. Αυτό το παράγγελμα δίνει και ο Πυθαγόρας με τις αινιγματώδεις φράσεις του, τις οποίες θα παραθέσω και θα εξηγήσω- αυτές, άλλωστε, έχουν σημαντική συμβολή όσο αφορά την απόκτηση της αρετής.

ΡΗΣΕΙΣ ΠΥΘΑΓΟΡΑ

Για παράδειγμα:

1.  «Μη δοκιμάσεις μελανούρια »58, που σημαίνει μη συναναστρέφεσαι μαύρους στην ψυχή, για τον κακό τους χαρακτήρα.

2.     «Μην περνάς πάνω από τον ζυγό», που σημαίνει ότι πρέπει να σέβεσαι ιδιαίτερα τη δικαιοσύνη και να μην την παραβαίνεις.

3.       «Μην κάθεσαι πάνω σε φοίνικα59», δηλαδή ν' αποφεύγεις την αργία και να προνοείς για να προετοιμάσεις τα απαραίτητα εφόδια.

4.       «Μη δίνεις το χέρι σου στον καθένα», αντί να πει μην κάνεις πολύ εύκολα σχέσεις.

5.     «Μη φοράς σφιχτό δαχτυλίδι», ότι πρέπει να ζούμε τη ζωή με σωστό τρόπο.

6.   «Μη σκαλίζεις τη φωτιά με σίδερο», αντί να πει μην ερεθίζεις τον θυμωμένο άνθρωπο1 πράγματι, δεν είναι σωστό, αλλά πρέπει να υποχωρούμε μπροστά στους οργισμένους.

7.   «Μην τρως την καρδιά σου», δηλαδή μη ζημιώνεις την ψυχή σου, ταλαιπωρώντας τη με τις υπερβολικές μέριμνες.

8.      «Μείνε μακριά από τα κουκιά», ότι δεν πρέπει να πολιτεύεσαι —γιατί στο παρελθόν οι ψηφοφορίες, με τις οποίες έδιναν τέλος στην εξουσία των αρχόντων της πόλης, γίνονταν με κουκιά60.

9.      «Μη βάζεις φαγητό σε ουροδοχείο», που δηλώνει ότι δεν ταιριάζει να μπει ευφυής λόγος σε πονηρή ψυχή, δεδομένου ότι τον λόγο, που είναι τροφήτης σκέψης, τον μολύνει η ανθρώπινη πονηρία.

10.  «Μην κοιτάς πίσω, όταν φτάσεις στο τέρμα», δηλαδή, όταν φτάνει κάποιος κοντά στον θάνατο και βλέπει το τέλος της ζωής του να πλησιάζει, να το αντέχει και να μη θλίβεται.

Θα επανέλθω, όμως, στο αρχικό θέμα του λόγου μου. Όπως είπα, πρέπει ν' απομακρύνουμε τα παιδιά απ' όλους τους φαύλους ανθρώπους, κυρίως, όμως, από τους κόλακες.

Αυτό που λέω πολλές φορές και σε πολλούς πατέρες, θα μπορούσα να πω και τώρα. Δεν υπάρχει γένος πιο ολέθριο ή που να οδηγεί πιο βαθιά και πιο γρήγορα στον εκτραχηλισμό τους νέους από τους κόλακες, οι οποίοι και τους πατέρες και τα παιδιά από τα βάθη ξεριζώνουν, κάνοντας θλιβερά τα γηρατειά των πρώτων και τα νιάτα των δεύτερων, προτείνοντας τους από τις συμβουλές την ηδονή, άφευκτο δέλεαρ.

Στα πλούσια παιδιά

1.     ‘’οι γονείς τους συνιστούν να μην πίνουν, αλλά εκείνοι οι κόλακες (τους λένε) να μεθάνε  

2.     ‘’οι μεν (γονείς τους συνιστούν) να είναι συνετοί, οι άλλοι να είναι ακόλαστοι"

3.     ‘’οι μεν ν' αποφεύγουν τις δαπάνες, οι άλλοι να είναι σπάταλοι’’

4.      ‘’οι μεν να είναι εργατικοί, οι άλλοι να είναι οκνηροί, λέγοντας τους: «Μια στιγμή του χρόνου είναι όλη η ζωή. Αξίζει να ζει κάποιος, όχι να ψευτοζεί. Τι μας μέλλουν του πατέρα οι απειλές; Γεροξεμωραμένος είναι και με το ένα πόδι στον τάφο, με μιας τον πήραμε και τον κηδέψαμε».

Έφερε ένας μάλιστα και πόρνη στον νεαρό, ή οδήγησε στη διαφθορά και παντρεμένη γυναίκα, και ό,τι είχαν αποταμιεύσει οι πατέρες για τα γεράματα τους τ' άρπαξε και τα έκλεψε. Βρομερή φυλή, που παριστάνουν τάχα τους φίλους, που δεν γνωρίζουν ισια κουβέντα, με τους πλούσιους κόλακες, με τους φτωχούς υπερόπτες, που σαν από τέχνη ωραία κατευθύνονται προς τους νέους, που, όταν οι κύριοι τους γελάνε, αυτοί ανοίγουν τα χείλη τους, αποβράσματα και νόθα μέλη της ζωής, που ζουν εξαρτημένοι από το νεύμα των πλουσίων, από τύχη ελεύθεροι αλλά από τη δική τους επιλογή6 1 δούλοι. Όταν δεν τους προσβάλλουν, τότε νομίζουν πως έχουν προσβληθεί, επειδή παρασιτούν μάταια.

Αν, λοιπόν, κάποιος πατέρας νοιάζεται για τη σωστή αγωγή των παιδιών του, πρέπει να εκδιώξει τα βρομερά αυτά πλάσματα, κι εξ ίσου να εκδιώξει τις ανάξιες συνήθειες των συμμαθητών τους, καθώς και αυτοί είναι σε θέση να διαφθείρουν ακόμα και τις πιο καλές φύσεις.

18. Καλά και σωστά είναι, λοιπόν, όσα είπαμε, αυτά, όμως, που πρόκειται να πω ταιριάζουν στους ανθρώπους. Από πλευράς μου τουλάχιστον δεν ζητώ από τους πατέρες να είναι τελείως σκληροί και τραχείς, αλλά πολλές φορές να συγχωρούν στον νέο κάποια σφάλματα, ενθυμούμενοι ότι και οι ίδιοι υπήρξαν νέοι. Όπως, δηλαδή, οι γιατροί, αναμειγνύοντας τα πικρά φάρμακα με γλυκά υγρά, βρήκαν ότι η ευχάριστη γεύση είναι αποτελεσματική ως προς την επίτευξη του συμφέροντος, κατά τον ίδιο τρόπο πρέπει και οι πατέρες ν' αναμειγνύουν τη δριμύτητα των παρατηρήσεων τους με πραότητα, και μπροστά στις επιθυμίες των παιδιών τη μια φορά να μαλακώνουν και να χαλαρώνουν τα ηνία και την άλλη πάλι να τα σφίγγουν. Προπάντων, όμως, να υπομένουν τα παραπτώματα των νέων, ενώ, αν δεν το κάνουν και πρόσκαιρα οργιστούν, γρήγορα ν' αποβάλουν τον θυμό τους. Περισσότερο ταιριάζει να είναι οξύθυμος ο πατέρας παρά βαρύθυμος, καθώς η δυσφορία του και η δυσκολία να διαλλαχθεί είναι όχι ασήμαντη ένδειξη αποστροφής προς τα παιδιά του. Καλό είναι επίσης να δίνει την εντύπωση πως δεν γνωρίζει ορισμένα παραπτώματα, αλλά να φέρνει την αμβλεία όραση και ακοή των γηρατειών σε ό,τι συμβαίνει, έτσι που κάποιες πράξεις των νέων βλέποντας τες να μην τις βλέπει και ακούγοντας τες να μην τις ακούει. Υπομένουμε τα παραπτώματα των φίλων μας, τι το παράδοξο, αν υπομείνουμε και των παιδιών μας; Πολλές φορές δεν κάναμε έλεγχο στους δούλους που είχαν μεθύσει. Κάποτε ήσουν φειδωλός, αλλά τώρα να είσαι απλόχερος. Κάποτε αγανάκτησες, αλλά τώρα να συγχωρέσεις. Σε ξεγέ λασε κάποτε με τη βοήθεια ενός δούλου-  συγκράτησε την οργή σου. Έκλεψε κάποτε την άμαξα από τον αγρό, ήρθε μια μέρα βρομώντας από το μεθύσι της προηγουμένης1 αγνόησε το. Μυρίζει αρώματα6 2 , μη μιλάς. Έτσι τιθασεύεται η ανυπότακτη νεότητα.

19. Αυτούς που δεν μπορούν να νικήσουν τις ηδονές και που δείχνουν στις παρατηρήσεις ανυπακοή πρέπει να προσπαθούμε να τους υποτάξουμε με τον γάμο, γιατί αυτός είναι το σίγουρο δέσιμο της νεότητας. Πρέπει να δίνουμε63στους γιους μας γυναίκες όχι πολύ ανώτερες τους στην καταγωγή ή στον πλούτο, καθώς ο λόγος «μείνε κοντά στη δική σου))54 είναι σοφός. Όσοι, άλλωστε, παντρεύονται γυναίκες κατά πολύ ανώτερες τους όχι άνδρες των γυναικών αλλά δούλοι των προικών γίνονται χωρίς να το καταλάβουν.

20. Προσθέτοντας λίγα ακόμα θα ολοκληρώσω τις συμβουλές μου. Περισσότερο απ' οτιδήποτε οφείλουν οι πατέρες να μην πέφτουν σε κανένα σφάλμα αλλά να κάνουν όλα όσα πρέπει, προσφέροντας τους εαυτούς τους ζωντανό παράδειγμα στα παιδιά τους, ώστε αυτά ν' αντικρίζουν τον τρόπο ζωής των πατέρων τους σαν σε καθρέφτη και ν' αποτρέπονται από τα άσχημα έργα και λόγια. Αυτοί, όμως, που επιπλήττουν τους γιους τους όταν σφάλλουν, αλλά υποπίπτουν στα ίδια παραπτώματα, στο όνομα των γιων τους κατηγορούν χωρίς να το καταλαβαίνουν τον εαυτό τους· ζώντας, λοιπόν, συνολικά ζωή ανάξια, ούτε τους δούλους έχουν θάρρος να παρατηρήσουν ούτε, πολύ περισσότερο, τους γιους τους. Για τους τελευταίους, πέραν των άλλων, οι πατέρες γίνονται σύμβουλοι και δάσκαλοι της άδικης συμπεριφοράς. Όπου, δηλαδή, οι γέροντες είναι αναίσχυντοι, εκεί κατ ανάγκη και οι νέοι είναι αναιδέστατοι .

Ευρυδίκης η Ιλλυρίς

Πρέπει, λοιπόν, να προσπαθούμε να κάνουμε όλα όσα απαιτούνται για τον σωφρονισμό των παιδιών μας, γινόμενοι ζηλωτές της Ευρυδίκης, που ήταν Ιλλυρίς και τρισβάρβαρη, αλλά για την εκπαίδευση των παιδιών της έμαθε γράμματα σε μεγάλη ηλικία. Την αγάπη της για τα παιδιά της φανερώνει επαρκώς το επίγραμμα, το οποίο αφιέρωσε στις Μούσες:

¨Η Ευρυδίκη από την Ιεράπολη το αφιερώνει στις Μούσες, όταν εκπλήρωσε τον πόθο της ψυχής της για μάθηση.

Τα γράμματα, των λόγων τα μνημεία, με κόπους έμαθε, όταν ήταν πια μάνα παιδιών εφήβων.

Το να εκπληρωθούν, βέβαια, όλες οι παραπάνω υποθήκες είναι περισσότερο αντικείμενο ευχής παρά συμβουλής.

Και το ν' ακολουθήσει όμως κάποιος τις περισσότερες χρειάζεται κι αυτό καλοτυχία και μεγάλη επιμέλεια, αλλά πάντως για την ανθρώπινη φύση είναι κάτι που μπορεί να επιτευχθεί.¨